PEŁKINIE

          Czy pałac Czartoryskich w Pełkiniach należał kiedyś do Dunikowskich? Pałac ten przecież wybudowano w miejscu starego dworu, a mało kto wie, że pod koniec XVI wieku w Pełkiniach istniały dwa dwory, w tym jeden należący do rodziny Dunikowskich właśnie.

          Pełkinie leżą koło Jarosławia (25 km od Duńkowiczek). Z historią Dunikowskich w Pełkiniach mamy pewien problem, gdyż w oficjalnych opracowaniach o tej miejscowości są po prostu pomijani. Być może wynika to z pewnego bałaganu interpretacyjnego w zachowanych dokumentach, które w tym temacie mówią nam aż o czterech Janach: dwóch z Łysakowa (ojciec i syn) oraz dwóch z Duńkowiczek (również ojciec i syn). Trudności dodaje również fakt, że oboje Janowie Dunikowscy mieli za żony córki Janów Łysakowskich (na szczęście o różnych imionach: starszy Annę, a młodszy jej bratanicę Magdalenę, choć Ryszard Dunikowski w swojej monografii pomylił je, tworząc z dwóch panien jedną osobę).
          A było to tak: bracia Jan i Pełka z Łysakowa (Łysakowscy) herbu Leliwa w roku 1462 kupili Pełkinie i Kostków (obecnie część Jarosławia) od Spytka z Jarosławia za 800 grzywien. Bracia postanowili, że Pełce przypadnie Kostków, a Janowi Pełkinie.
          Wiemy, że pod koniec życia Jana z Łysakowa pełkińskimi dobrami zarządzał Jan z Duńkowiczek. Tylko który Jan i dlaczego? Są dwie różne teorie w jaki sposób do tego doszło:
          - pierwsza mówi, że Łysakowski (ojciec) w roku 1499 zrezygnował z Pełkiń na rzecz zięcia Jana z Duńkowiczek (męża Anny), łowczego przemyskiego. Niestety jest to teoria błędna, gdyż Jan z Łysakowa umarł wcześniej, około 1484 roku.
          - druga teoria dotyczy następnego pokolenia: wojski przemyski Jan z Łysakowa (syn) w zamian za dożywotnie utrzymanie, przekazał własność Pełkiń swojemu zięciowi Janowi z Duńkowiczek (synowi Jana), łowczycowi przemyskiemu, mężowi Magdaleny. I ta teoria nie może być prawdziwa, gdyż Jan nie był jeszcze mężem Magdaleny (miał dopiero 9 lat).
          Takie łamigłówki tylko motywują mnie do dalszego zgłębiania tematu. Postanowiłem więc rozwiązać tę zagadkę, która okazała się wcale nie taka trudna: powyższe pomyłki wynikają z obecnego rozumienia słowa „zięć”. W staropolskim nazywano tak również szwagra (podobnie jak i braćmi nazywano kuzynów). Ktoś tłumacząc tekst łaciński, nieprawidłowo użył słowa „synowiec” zamiast „szwak” (szwagier). Przyjmując takie wyjaśnienie, wreszcie otrzymujemy zgodność dat, a nasza sytuacja wyglądałaby następująco: wojski przemyski Jan z Łysakowa, syn Jana z powodu choroby w 1499 roku przekazał zarząd Pełkiń mężowi swojej siostry Anny (szwagrowi) Janowi z Duńkowiczek, łowczemu przemyskiemu, ojcu Jana, późniejszego męża Magdaleny z Łysakowa (córki wojskiego Jana z Łysakowa). Wiem, nie jest to proste, dlatego poniżej przedstawiam ich powiązania rodzinne w formie graficznej (daty urodzeń, śmierci i ślubów są jedynie szacowane).

          Po śmierci Jana Łysakowskiego, panią Pełkiń została jego żona, Elżbieta z Morawskich Łysakowska, która jest wymieniona w 1508 roku jako właścicielka tej wsi. Dobra Pełkiń zostały zniszczone w 1508/9 roku przez przechodzące wojska. Odbudowano drewniany dwór, a Pełkinie otrzymała Magdalena (córka Elżbiety) jako posag do ślubu (lub zwiększenie posagu po ślubie) z łowczycem Dunikowskim. Następnie - kilka dekad później - Magdalena z Łysakowskich Dunikowska przekazała Pełkinie swojemu synowi Mateuszowi z Orska Dunikowskiemu, chorążemu sandomierskiemu. W 1569 roku Mateusz pozbywa się swojej części Orska, gniazda rodowego (wymienia je na królewską wieś zastawną Małkowice). W tym czasie reszta Orska (drugi dwór) należała do dalekich stryjów: Łukasza i Piotra. Duńkowiczki natomiast należały do Piotra, brata Mateusza (aż do 1603 roku). Pod koniec XVI wieku, po śmierci chorążego, Pełkinie przechodzą na własność jego synów: Zygmunta (1580-1630) i Jana Pawła (1582-1621), podsędka przemyskiego, którzy sprzedają swoją część Janowi Grabieńskiemu w 1606 roku.
          Tu należy wspomnieć o jednej ważnej rzeczy. Wsie nie były własnością jednej osoby: bardzo szybko (już w XV wieku) okazało się, że trzeba było dzielić majątki ziemskie na części, aby po równo obdarować swoje liczne potomstwo. Czasami we wsi były i dwa dwory (minor i major villa), a czasami wieś po czasie dzieliła się na dwie osobne (np. Hurko i Hureczko). Tak było i z Pełkiniami, gdyż oprócz Dunikowskich w latach 1575-1580 jako właścicieli wymienia się Jana Sternberg-Kostkę i jego żonę Zofię z Odrowążów. Dunikowscy mieszkali przy kościele, w starym dworze odbudowanym około 1510 roku (po zniszczeniach Pełkiń przez przechodzące wojska w 1508/9 roku), a Kostkowie wybudowali nowy, murowany dwór na południu Pełkiń, otoczony ozdobnym ogrodem z wodotryskami.
          Po prawej stronie dworu Kostków, następny właściciel około 1670 roku zaczął budować kolejny dwór, w miejscu którego znajduje się obecny pałac (przyjęło się, że pałacem nazywamy budynek przynajmniej trójkondygnacyjny, nie licząc piwnic i strychu). Sam zaś pałac zaczął powstawać dopiero w 1885 roku na bazie dworu (zachowano stare piwnice i mury parteru), pod okiem lwowskiego architekta Ludwika Baldwin-Ramulta, a bardziej kompleksowa rozbudowa nastąpiła w latach 1912-1913 według neobarokowego projektu krakowskiego architekta Franciszka Miączyńskiego. Pałac został zdewastowany podczas II Wojny Światowej, a w roku 1944 odebrany Czartoryskim na podstawie reformy rolnej. Po remoncie nieruchomość została przekazana na cele DPS, który w roku 2008 wyprowadził się z posiadłości, zostawiając pałac i park w złym stanie.
          13 sierpnia 2012 roku pałac został zwrócony Witoldowi Czartoryskiemu.

*** kopiowanie powyższych danych (również komercyjnie) tylko po podaniu autora i źródła: Mateusz Zbyszko Dunikowski, www.genealogia.dunikowscy.pl ***